Een woordje uitleg over... het balhoofd

MotorLife is een interactieve website. Heel wat lezers mailen ons met vragen en aangezien we nog steeds niet seniel zijn (en denken dat we alleen voor onszelf schrijven) gaan we graag op die vragen dieper in. Onlangs kregen we zo'n vraag toegestuurd die het waard was om er een artikel aan te wijden. Een lezer vroeg ons om een artikel te schrijven over het balhoofd van een motor; terecht als je het ons vraagt want de staat en de goede werking van dit onderdeel van het rijwielgedeelte is cruciaal als het om goed en veilig sturen gaat.
Het balhoofd van de motor is zo oud als de motor zelf. Dit onderdeel verbindt de voorvork met het frame en zorgt er voor dat het voorwiel van richting kan veranderen. De constructie van het balhoofd is heel eenvoudig uit te leggen: een buisvormig deel van het frame dat aan beide uiteinden lagers bevat waarin de as van de balhoofdplaten draait. Bij de oudste motoren bestond die lagering uit kogeltjes die in vet tussen cups gelegd werden, net als nu nog steeds gebruikelijk is bij de meeste fietsen. Al bij al was deze constructie heel voor de hand liggend, want tenslotte waren de eerste motorfietsen niet meer dan fietsen waar hulpmotoren waren op gemonteerd.
Vanaf de jaren '70 werden steeds meer motoren uitgerust met balhoofdlagers die conisch waren uitgevoerd. Die zijn niet alleen gemakkelijker te monteren maar slijten ook weinig en dienen minder op hun speling gecontroleerd te worden. Bovendien kunnen ze grotere krachten aan en dat is niet onbelangrijk want zoals iedereen weet is de belasting op de balhoofdlagers tegenover vroeger heel wat groter geworden. Stijvere frames en voorvorken en natuurlijk ook de toegenomen grip van de banden zorgen er samen met de vermogenstoename voor dat de balhoofdpartij van een moderne motor heel wat te verduren krijgt. Denk maar eens wat die twee lagers aan moeten kunnen op het moment dat je bijvoorbeeld beenhard in de remmen gaat bij hoge snelheden… Wist je trouwens dat zelfs de sterkste voorvorken doorbuigen onder sterk remmen? Kan je nagaan welke krachten de balhoofdconstructie moet verwerken! De beste balhoofdlagers zijn echter geen moer waard wanneer hun onderlinge speling niet correct is afgesteld. Indicaties dat er iets met hen loos is zijn onder andere trillingen in de voorpartij, een stuiterend voorwiel bij hevig afremmen en een motor die bij het rechtuit rijden begint te wiegen. Ook het gevoel dat de motor zijn eigen weg zoekt vooraan bij traag rijden kan daarop wijzen. In de beide laatste gevallen kan het ook zijn dat de lagers te strak zijn aangespannen. Natuurlijk gaat ook het bochtengedrag er niet op vooruit indien de speling tussen de balhoofdlagers te groot of te klein is of indien die lagers versleten zijn. Heel wat "onverklaarbare" wegliggingsproblemen worden erdoor veroorzaakt en niet zelden werd er onterecht een stuurdemper gemonteerd om die op te lossen. Maar ja, stuurdempers zijn nu eenmaal mooie dingen en brengen geld in de schuif van de motorindustrie… Om de speling tussen de balhoofdlagers te controleren is er maar één werkwijze die probaat en accuraat is. Zet de motor met zijn voorwiel vrij van de grond en ga na of de voorvork vrijelijk en zonder "dode punten" rond de as van de balhoofdplaten heen en weer kan bewegen. Let erop dat andere componenten zoals kabelbomen, remleidingen en stuurdempers geen verkeerd beeld geven van die beweging. Eens we daar zeker van zijn en de voorvork met de vereiste souplesse beweegt tegenover de rest van de motor gaan we de speling tussen de balhoofdlagers controleren. Daartoe vragen we iemand de motor stevig vast te houden maar daarbij het stuur niet te beroeren. Vervolgens nemen we de onderkanten van de voorvork ter hand en proberen die in de lengterichting van de motor heen en weer te bewegen. Door de grote hefboom die gevormd wordt door de lengte van de vorkbenen voel je meteen duidelijk of er al dan niet te veel speling tussen de balhoofdlagering zit. Geloof ons vrij als we stellen dat heel wat oudere motoren rondrijden met te veel speling tussen de balhoofdlagers. Raar maar waar, want het controleren van de speling tussen de balhoofdlagers hoort ontegensprekelijk bij een degelijk uitgevoerde onderhoudsbeurt. Voel je speling dan kan je twee dingen doen: als onervaren sleutelaar ga je best meteen langs bij je dealer om dit euvel te laten verhelpen. Je dealer lost dit akkefietje in een wip op want als je over het juiste materiaal en de juiste kennis beschikt is dit klusje een fluitje van een cent. Tenminste als het een motor betreft waarvan de bovenste balhoofdplaat gemakkelijk kan verwijderd of losgezet worden, maar gelukkig is dat bij de meeste motoren wel het geval. Ben je een handige doe-het-zelver (of wil je dat worden) dan kan je ook zelf proberen dit varkentje te wassen. De voorwaarde is wel dat je over het nodige gereedschap beschikt want zoniet ga je je motor onherstelbaar beschadigen.
Ervan uitgaande dat je wel over het juiste gereedschap beschikt leggen we de juiste werkwijze uit om de moeren aan te spannen. Draai de moer los die zich boven op de bovenste kroonplaat bevindt. Zet ook de bouten los die ervoor zorgen dat de vorkbenen in de bovenste balhoofdplaat vastzitten. Zitten er stuurhelften boven de kroonplaat gemonteerd zet dan ook die los of demonteer ze volledig. Ideaal is nu de gehele balhoofdplaat te verwijderen maar indien de moeren die onder de kroonplaat zitten vlot bereikbaar zijn dan kan je je die moeite besparen. Draai vervolgens de bovenste van de twee moeren los; deze dient als contramoer om die welke de speling regelt op zijn plaats te houden. Sommige constructies hebben een borgplaatje op die moer zitten, indien dat het geval is dan blijft veelal je niets anders over dan de kroonplaat en het borgplaatje te verwijderen. Met het voorwiel van de grond kan je nu voorzichtig de speling tussen de balhoofdlagers veranderen door de onderste van de twee moeren te verdraaien. Let daarbij op want de geringste verandering zal onmiddellijk resultaat opleveren. Zelfs een kwartslag van de moer is al voldoende om heel wat speling van tussen de lagers te halen of de zaak veel te vast aan te spannen. Het beste is stapje per stapje te werk te gaan en steeds nadat je de moer een klein beetje verdraaid hebt de voorvork ter hand te nemen om te controleren hoe het met de speling is gesteld. Eens je voelt dat de speling verdwenen is zet je de zaak in omgekeerde volgorde terug in elkaar. Ga daarbij nauwkeurig te werk want de minste verdraaiing van de stelmoer zal terug de speling tussen de balhoofdlagers veranderen. Let ook op dat je alles terug goed vastzet want anders speel je met je leven. Tenslotte is elk component dat op een motor zit van vitaal belang, en niet in het minst die welke rechtstreeks met de stuureigenschappen van de motor te maken hebben. Dus: bij de geringste twijfel over je sleutelcapaciteiten stap je naar je dealer. 't Is beter om met enkele euro's minder in je zak rond te rijden dan in het bezit van een goed gevulde portefeuille op je gezicht te gaan….